Zbiory artystyczne

Niedostatecznie znanym faktem z historii Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk jest funkcjonowanie w nim Muzeum im. Mielżyńskich, które wyprzedziło powstanie Muzeum Sztuk Pięknych w Warszawie i Muzeum Narodowego w Krakowie, będąc zarazem w latach 70-tych XIX w. „najbogatszym muzeum publicznym na ziemiach polskich[1]”. W 1919 r. zbiory Towarzystwa stały się w znacznym stopniu podwaliną nowoutworzonego Muzeum Wielkopolskiego (późniejszego Muzeum Narodowego) w Poznaniu, stanowiąc do dnia dzisiejszego o jego pozycji w panoramie rodzimego muzealnictwa.

Źródeł powstania zbiorów artystycznych PTPN należy upatrywać w „Muzeum Starożytności Polskich i Słowiańskich w Wielkim Księstwie Poznańskim”, które powołano przy Towarzystwie w 1857 roku wraz z Gabinetem Historii Naturalnej oraz Biblioteką. Romantyczna z ducha koncepcja zbiorów opierała się początkowo na „archeologii krajowej”, pamiątkach narodowych oraz dziełach sztuki i rzemiosła artystycznego. Ich trzonem stały się pozostałości po kolekcji „Towarzystwa Zbieraczów Starożytności w Szamotułach”.

Przełomowym wydarzeniem dla Muzeum stało się jednak zakupienie przez Seweryna Mielżyńskiego w 1870 r. wybornego zbioru malarstwa polskiego i grafiki od Edwarda Rastawieckiego. Krótko po tym Mielżyński zdecydował się przekazać Towarzystwu prywatną „Galerię Miłosławską”, tj. zbiór około 170 obrazów szkół europejskich. Nastąpiło to drogą testamentu po śmierci w 1872 r. tego wybitnego mecenasa. Za przykładem Mielżyńskiego w krótkim czasie podążyli inni Wielkopolanie, dzięki czemu Towarzystwo szybko wzbogacało się o kolejne dary.

W 1881 r. otwarto „Galerię artystów i rzeczy polskich” w świeżo wybudowanym gmachu Towarzystwa w Poznaniu. Znalazła się ona w specjalnie zaaranżowanej sali o nowoczesnym, górnym oświetleniu. W 1882 r. nastąpiło otwarcie kolejnych działów Muzeum, w których znalazły się dzieła malarstwa europejskiego, rozmieszczone według szkół narodowych. W 1888 r. wydano drukowany katalog zbiorów pochodzących z Miłosławia. W 1883 r. otwarty został dział pamiątek historycznych. Miał on ogromne znaczenie symboliczne, był bowiem środkiem podtrzymującym i pielęgnującym tradycję patriotyczną w obliczu nasilającej się germanizacji ze strony pruskiego zaborcy. W końcu, w 1885 r. udostępniono publiczności „Gabinet Kraszewskiego”, na który złożyły się dary otrzymane przez tego pisarza w Krakowie z okazji 50-lecia twórczości.

Zbiory Towarzystwa prezentowano czasowo także poza jego siedzibą, m.in. na pokaźnej wystawie w Berlinie w 1880 r. Spektakularnym sukcesem Muzeum na arenie polskiej zakończyło się zaś uczestnictwo w wystawie rodzimej sztuki XVIII-XIX w., która odbyła się we Lwowie w 1894 r.

Wraz z objęciem stanowiska konserwatora Muzeum przez Bolesława Erzepkiego rozpoczęto realizację ambitnych przedsięwzięć. W pierwszej kolejności opracowano i wydano w dwóch wersjach językowych (polskiej i niemieckiej) dwutomowy katalog malarstwa europejskiego i polskiego. Wobec dynamicznie rozrastających się zbiorów artystycznych, historycznych i bibliotecznych Towarzystwa, na przełomie XIX i XX w. podjęto myśl o rozbudowie jego siedziby. Uwieńczyło ją powstanie monumentalnego budynku zaprojektowanego przez cenionego architekta Rogera Sławskiego. Nastrojowy, przestronny dziedziniec ozdobiony został reliktami z dawnych budowli poznańskich, tablicami pamiątkowymi oraz pomnikiem Adama Mickiewicza. Wszystko to napełniło siedzibę Towarzystwa specyficznym, refleksyjnym klimatem. Galeria sztuki ulokowana została w przestronnych i dobrze oświetlonych salach. W rozplanowaniu dzieł dostrzegalna była podległość najnowszym trendom w światowym muzealnictwie. Dzieła europejskie ponownie rozmieszczono według szkół, zaś polonica usystematyzowano chronologicznie. Osobne miejsce zajęły jedynie prace Norblina i jego naśladowców oraz skupione w specjalnym „saloniku” dzieła Grassiego, Lampiego i Wojniakowskiego.

W 1915 r. kierowania galerii podjął się ks. dr Szczęsny Detloff.  Mimo warunków wojennych organizował on kolejne wystawy, w tym „Wystawę kościuszkowską” oraz prezentację malarstwa polskiego (z m.in. licznymi pracami Józefa Brandta i Alfreda Wierusz-Kowalskiego). Po odzyskaniu niepodległości Towarzystwo zdecydowało się przekazać w depozycie najcenniejsze obiekty z kolekcji do nowoutworzonego Muzeum Wielkopolskiego. Uzasadnione to było brakiem odpowiednich funduszy i sił kadrowych na przechowywanie i eksponowanie zbiorów jak również naciskami ministerialnymi. Przemieszczenie zbiorów Towarzystwa do Muzeum Wielkopolskiego stanowiło przełom w historii tej placówki, wzbogaciło ją bowiem w bezcenny zasób wybitnych dzieł zwłaszcza malarstwa polskiego i obcego. W siedzibie Towarzystwa pozostała część dzieł malarskich, rzeźbiarskich, numizmaty a także bogata i niezwykle wartościowa kolekcja grafiki polskiej i europejskiej. Prace z tej ostatniej były często wypożyczane przez Towarzystwo na wystawy w całym kraju.

Druga wojna światowa odcisnęła się bolesnym piętnem na artystycznych zbiorach Towarzystwa. Nieodpowiednio przechowywane lub planowo niszczone, wywożone poza Poznań lub zgoła do Niemiec poniosły one katastrofalne straty: 130 obrazów ze szkół obcych (m.in. dzieł ze szkoły Rubensa i dzieło Lorenza di Credi), 219 obrazów polskich (m.in. prace Bacciarellego, Norblina, Orłowskiego, Gersona, Brandta i Malczewskiego), około 60 procent rysunków i grafik, ponad połowa kolekcji rzemiosła artystycznego.

Ogromny ciężar odbudowy majątku i struktur Towarzystwa po zakończeniu wojny sprawił, że konieczne stało się zaakceptowanie faktu trwałego połączenia jego zbiorów artystycznych z państwowym muzeum. Tym samym dzisiejsze Muzeum Narodowe w Poznaniu szczyci się statusem kontynuatora i spadkobiercy „stuletnich tradycji muzealnych, najstarszego w Poznaniu, Muzeum im. Mielżyńskich”[2].